Trà Vinh với Cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh: Ngày 01/8 lịch sử ở Càng Long

Ở Trà Vinh, ngay trong mùa Xuân 1930, 03 chi bộ Đảng đầu tiên được thành lập trên cơ sở chuyển hóa từ các Chi bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội tại Mỹ Long (huyện Cầu Ngang), An Trường (huyện Càng Long) và tỉnh lỵ Trà Vinh (nay là nội ô thành phố Trà Vinh). Những tháng đầu tiên sau khi ra đời, các chi bộ Đảng phải tập trung tối đa vào nhiệm vụ xây dựng, củng cố cơ sở quần chúng, phát triển đảng viên để tạo chỗ đứng vững vàng; nhưng, cũng lập tức, phát động quần chúng Nhân dân tham gia cuộc đấu tranh chung, mà cụ thể là đấu tranh hưởng ứng, chia lửa với Cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh.

Ngày 01/5/1930, nhân ngày Quốc tế Lao động, Chi bộ Mỹ Long đi đầu với cuộc biểu tình, đình công của dân phu và Nhân dân địa phương trên tuyến Hương lộ 19 (Cầu Ngang đi Bến Đáy) đang thi công. Tháng 6/1930, Chi bộ Tỉnh lỵ tiếp nối với những cuộc đình công của công nhân hai hãng xe đò Tô Kiên, Nguyễn Văn Kiệu… Tuy nhiên, quy mô, kết quả và tạo được tiếng vang lớn hơn cả là cuộc đấu tranh tại huyện lỵ Càng Long, diễn ra vào ngày 01/8/1930, buộc chính viên Chánh Tham biện (Tỉnh trưởng) và viên Chánh cò (Cảnh sát trưởng) tỉnh Trà Vinh phải đích thân chỉ huy cuộc đàn áp.

Thực ra, theo kế hoạch ban đầu, cuộc đấu tranh tại huyện lỵ Càng Long diễn ra cùng lúc với cuộc đấu tranh của Chi bộ và Nhân dân Mỹ Long, tức ngày 01/5/1930. Tuy nhiên, có một thực tế là lúc này toàn huyện chỉ có Chi bộ An Trường thì việc huy động quần chúng Nhân dân không thuận lợi nên tổ chức Đảng quyết định hoãn cuộc đấu tranh lại, tập trung vào nhiệm vụ gầy dựng cơ sở, phát triển đảng viên, thành lập thêm Chi bộ các xã lân cận là Tân An, Bình Phú, Mỹ Cẩm… sau đó, mùa Thu 1930, Tỉnh ủy Trà Vinh và Huyện ủy Càng Long được thành lập, thống nhất trong việc tổ chức, lãnh đạo chung các phong trào cách mạng toàn huyện, toàn tỉnh.

Cuối tháng 7/1930, Huyện ủy Càng Long nắm được nguồn tin là viên Chánh Tham biện Landrone chỉ đạo Đốc phủ sứ Quận trưởng Càng Long Hồ Văn Trung (tức Hồ Biểu Chánh) tổ chức cuộc mít-tinh quy mô lớn chào mừng kỷ niệm ngày Chiến thắng Thế chiến thứ nhất (01/8/1918 - 01/8/1930). Tương kế tựu kế, được sự chấp thuận của Tỉnh ủy, Bí thư Huyện ủy Càng Long- Dương Háo Học chỉ đạo Chi bộ các xã An Trường, Tân An, Mỹ Cẩm, Bình Phú huy động sẵn lực lượng, biến cuộc biểu tình của chính quyền thực dân thành cuộc biểu tình của quần chúng cách mạng. Tỉnh ủy Trà Vinh phân công một số đảng viên Chi bộ Tỉnh lỵ gốc người An Trường là Nguyễn Văn Lẹ, Nguyễn Thành Thi… trực tiếp về hỗ trợ Huyện ủy Càng Long tổ chức, lãnh đạo cuộc đấu tranh.

Khuya ngày 31/7/1930, lực lượng quần chúng các xã được huy động hơn 3.000 người, hình thành hai đoàn (đoàn 1 do đồng chí Đoàn Văn Quý lãnh đạo; đoàn 2 do đồng chí Dương Háo Học và Nguyễn Văn Lẹ dẫn đầu), có cả các thành viên hội tề các xã đi theo, công khai di chuyển ra Lộ Thuộc địa số 7 (nay là Quốc lộ 53), hướng về dinh quận (lúc này đóng tại Ngã ba Bình Phú). Tại Ngã ba Mỹ Huê, các bandrone, khẩu hiệu ủng hộ chính quyền thực dân Pháp mà bọn hội tề phân phát trước đó, bị quần chúng quăng bỏ và thay bằng các khẩu hiệu đả đảo thực dân, đả đảo chiến tranh đế quốc, hoan nghinh Đảng Cộng sản Việt Nam…

Trước diễn biến bất ngờ này, bọn hội tề hoảng hốt, vội cấp báo về dinh quận và Quận trưởng Hồ Văn Trung cấp báo về tỉnh. Được tin, Chánh Tham biện Landrone lệnh cho Chánh cò Vatin đưa 04 xe chở đầy lính Mã tà lên đàn áp.

Khi hai bên giáp mặt, đồng chí Nguyễn Văn Lẹ được cử ra đối đáp tranh biện và đề đạt các yêu sách. Tuy nhiên, viên Chánh cò Vatin phát hiện đồng chí Nguyễn Văn Lẹ từng lãnh đạo cuộc đấu tranh của công nhân hãng xe đò Tô Kiên trước đó ở tỉnh lỵ nên ra lệnh cho lính Mã tà và hội tề vây bắt nhưng mấy lần đều được quần chúng giải vây (Báo cáo số 60C của Chánh Tham biện Landrone, ngày 04/6/1930, gởi Thủ hiến Nam kỳ ghi: “Viên cai Nguyễn Văn Phu đích thân ôm vật tên Lẹ nhưng bị một phụ nữ bóp vào bộ phận sinh dục suýt chết nên phải thả tên Lẹ ra…”). Chánh cò Vatin ra lệnh cho lính Mã tà nổ súng, làm chết 05 người, làm bị thương hơn 10 người người và bắt đi hàng chục người khác, trong đó có Bí thư Huyện ủy Dương Háo Học. Riêng đồng chí Nguyễn Văn Lẹ bị chúng bắt lại, trói tay rồi cho xe cơ giới lôi ngữa về dinh quận. Ông đã anh dũng hy sinh trong sự thương tiếc của Nhân dân huyện Càng Long (Lịch sử Đảng bộ và nhân dân thị xã Trà Vinh anh hùng (1930 - 1975), trang 51).

Trước sự đàn áp của chính quyền thực dân, lực lượng quần chúng vẫn vững vàng, tiếp tục đấu tranh đòi thả những người bị bắt, đòi cứu chữa những người bị thương và trừng trị những tên nổ súng giết người. Khí thế sôi sục của quần chúng khiến viên Chánh Tham biện, viên Chánh cò và bọn lính Mã tà chùn tay, không dám tiếp tục nổ súng đàn áp. Mãi đến 12 giờ trưa, khi đích thân Chánh Tham biện Landrone hứa chấp nhận một số yêu sách về dân sinh như yêu cầu địa chủ giảm tô tức, công lễ công lộc; chính quyền giảm sưu, giảm thuế thân… thì đoàn biểu tình mới giải tán.

Sách Lịch sử Huyện Càng Long (1930 - 2010), đánh giá sự kiện lịch sử này như sau: “Cuộc mittinh và biểu tình ở Càng Long ngày 01/8/1930 là cuộc đấu tranh có quy mô lớn nhất tỉnh Trà Vinh năm 1930 và nhiều năm sau, gây tiếng vang lớn trong toàn tỉnh, toàn Nam kỳ và cả nước”. Lần đầu tiên, viên Chánh Tham biện phải đích thân tuyên bố chấp nhận một số yêu sách của quần chúng. Tất nhiên, ngoài sức mạnh quần chúng tại chỗ, chính quyền thực dân phải xuống nước còn do nguyên nhân là các cuộc đấu tranh trên phạm vi cả nước, mà điển hình là thắng lợi của Cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh khiến chúng phải lúng túng đối phó. Tuy nhiên, qua cuộc đấu tranh này, tổ chức Đảng Càng Long chịu tổn thất không nhỏ. Năm đảng viên và quần chúng cách mạng hy sinh, nhiều người bị thương, một số đồng chí lãnh đạo và đảng viên, quần chúng bị bắt, tù đày.

Cuộc đấu tranh lịch sử ngày 01/8/1930 tại Càng Long (cùng với các cuộc đấu tranh ở Cầu Ngang, ở tỉnh lỵ…) cho thấy phong trào đấu tranh cách mạng của Nhân dân huyện Càng Long, Nhân dân tỉnh Trà Vinh là một bộ phận của phong trào cách mạng cả nước, do Đảng Cộng sản Việt Nam tổ chức và lãnh đạo. Một cuộc đấu tranh ở một địa phương xa xôi Nam Bộ có tác động và chịu ảnh hưởng bởi phong trào đấu tranh chung; Nhân dân Càng Long hưởng ứng, chia lửa hiệu quả với Nhân dân Nghệ Tĩnh, nhân dân cả nước và ngược lại, thắng lợi của Cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh, của phong trào đấu tranh cách mạng cả nước đã thúc đẩy và tạo điều kiện cho cuộc đấu tranh của Nhân dân Càng Long giành thắng lợi.

Cuộc đấu tranh lịch sử ngày 01/8/1930 tại Càng Long cũng cho thấy quần chúng Nhân dân Càng Long, quần chúng Nhân dân Trà Vinh trọn lòng tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng; khi Đảng kêu gọi, họ sẵn sàng đứng lên. Đoàn kết một lòng, chấp nhận mọi hy sinh gian khó, chiến đấu đến thắng lợi cuối cùng giành dộc lập cho dân tộc, tự do hạnh phúc cho Nhân dân.

TRẦN DŨNG