Người cố kết bền chặt vùng đất Vĩnh - Trà - Bến

Ba tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh, Bến Tre cùng được thành lập vào đầu thế kỷ XIX, trên cơ sở chia tách từ tỉnh Vĩnh Long thời phong kiến nhà Nguyễn và Long Hồ Dinh thời chúa Nguyễn Đàng Trong.

Nói như vậy để thấy rằng, vùng đất có dạng hình tam giác chạy dọc hai bên sông Cổ Chiên, giới hạn bởi cửa Đại ở phía Bắc và cửa Định An ở phía Nam, tuy địa hình bị chia cắt bởi hệ thống sông nước chằng chịt và chính sách “chia để trị” của ngoại bang nhưng thực tế đời sống vật chất lẫn văn hóa, tinh thần của người dân nơi đây, nhiều thế kỷ qua vẫn có mối liên kết mang tính truyền thống. Nhớ câu ca dao đầy lòng tự hào về “văn hóa xứ Vãng”:

Vĩnh Long có cặp rồng vàng

Nhứt Bùi Hữu Nghĩa nhì Phan tuẫn thần”.

Phan tuẫn thần là Phan Thanh Giản, vị đại thần đệ nhứt phẩm tiến sĩ xuất thân, sinh ra, trưởng thành ở Ba Tri (Bến Tre); còn Bùi Hữu Nghĩa, vị tri huyện đệ lục phẩm xuất thân thủ khoa kỳ thi hương, mà đến ngày nay, bóng hình vị quan thanh liêm, nghĩa khí còn in trên ngàn cây nội cỏ đất Trà Vinh.

Trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, dưới sự lãnh đạo của Đảng, tổ chức Đảng, phong trào cách mạng vùng đất Vĩnh - Trà - Bến luôn có mối tương quan, gắn kết chặt chẽ, ảnh hưởng sâu sắc lẫn nhau. Cuộc Đồng khởi 17/01 thắng lợi ở Bến Tre lan sang và bùng phát đồng loạt trên địa bàn Trà Vinh, Vĩnh Long, ngày 14/9/1960; Chiến dịch Mùa khô 1974 - 1975, chiến trường ba tỉnh dọc theo dòng sông Cổ Chiên được Bộ Tư lệnh Quân giải phóng chọn làm trọng điểm chỉ đạo, mặc dù khi ấy, Vĩnh Long và Trà Vinh thuộc Khu 9 còn Bến Tre thuộc Khu 8… là những ví dụ rõ nét. Tuy nhiên, ít người biết rằng, nhân vật lịch sử có nhiều cống hiến trong việc kết nối sự chia cắt bởi các dòng sông, vượt qua thủ đoạn “chia để trị” của kẻ thù, cố kết bền chặt mối quan hệ truyền thống ấy chính là nhà cách mạng Phạm Thái Bường, người duy nhất từng nhiều năm là “đầu tàu” tổ chức Đảng, phong trào cách mạng của cả ba tỉnh Vĩnh - Trà - Bến.

Lịch sử đã ghi nhận, cuối năm 1939, khi đang là Bí thư Tỉnh ủy Trà Vinh, nhà cách mạng Phạm Thái Bường được Xứ ủy Nam kỳ điều sang giữ nhiệm vụ Bí thư Tỉnh ủy Bến Tre. Đây là thời điểm có ý nghĩa then chốt của phong trào cách mạng Nam Bộ, từ chỗ hoạt động công khai trong Mặt trận Dân chủ chuyển sang hoạt động bí mật, chuẩn bị lực lượng cho cuộc Khởi nghĩa Nam kỳ. Nếu địa bàn Trà Vinh có đông đồng bào Khmer, mà tuyệt đại đa số là tín đồ Phật giáo thì Bến Tre được xem là “thủ phủ” thứ hai (sau Tây Ninh) của đạo Cao Đài, mà sau hơn 10 năm “hoằng khai đại đạo” đã có sự phân liệt thành nhiều hệ phái, với nhiều xu hướng chính trị khác nhau.

Song song với việc chuyển các tổ chức Đảng đang hoạt động công khai vào bí mật, tránh sự đàn áp, khủng bố của thực dân Pháp, Bí thư Phạm Thái Bường cùng Tỉnh ủy Bến Tre tập trung công sức vận động, tổ chức thanh niên cùng quần chúng các giới, trong đó có đông đảo quần chúng là chức sắc, đạo hữu Cao Đài như ông và Tỉnh ủy Trà Vinh vốn đã rất thành công trong công tác vận động chư tăng và tín đồ Phật giáo Nam tông Khmer bên kia sông Cổ Chiên.

Nhờ làm tốt công tác tổ chức, chuẩn bị, Bí thư Phạm Thái Bường cùng Tỉnh ủy Bến Tre lãnh đạo quần chúng xứ Dừa nổi dậy, trở thành một trong những trọng điểm của Nam kỳ Khởi nghĩa. Ngay sau đó, thực dân Pháp tổ chức đàn áp khốc liệt. Chỉ vài hôm sau, ngày 25/11/1940, nhà cách mạng Phạm Thái Bường bị bắt cùng hơn 400 cán bộ, đảng viên và quần chúng yêu nước. Dù tra tấn dã man nhưng không khai thác được gì, thực dân Pháp kết án ông 10 năm khổ sai và đày ra nhà tù Côn Đảo.

Cách mạng tháng 8/1945 thành công, Phạm Thái Bường cùng nhiều cựu tù Côn Đảo được Xứ ủy Nam Bộ đón về đất liền và phân công làm Phó Bí thư, rồi Bí thư Tỉnh ủy Trà Vinh trong giai đoạn đầy khó khăn khi thực dân Pháp xâm lược Nam Bộ. Khi cuộc kháng chiến đã đi vào thế ổn định và phát triển, đầu năm 1948, nhà cách mạng Phạm Thái Bường được bổ sung làm Khu ủy viên Khu 8 (còn gọi là khu Trung Nam Bộ, bao gồm các tỉnh phía bắc Sông Hậu lên tới sông Vàm Cỏ), trực tiếp phụ trách ba tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh, Bến Tre.

Với tư cách người đại diện cao nhất của Khu ủy tại địa bàn, tháng 7/1948, ông Phạm Thái Bường đã đến dự, ủy lạo, động viên trong buổi lễ xuất quân của Tiểu đoàn 307, tại căn cứ Đại Điền (huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre). Đây là Tiểu đoàn chủ lực đầu tiên của Khu 8, được sự thương yêu nuôi dưỡng của nhân dân Vĩnh - Trà - Bến và anh dũng chiến đấu, lập nên nhiều chiến công hiển hách trên vùng đất cù lao này như trận La Bang (12/1948), Bắcsama - Cầu Kè (12/1949), Chiến dịch Mùa xuân 1950…

Sau nhiều đòn đau choáng váng, từ giữa năm 1949, thực dân Pháp triển khai kế hoạch bình định đặc biệt, chiếm đóng giành quyền làm chủ, gom quân bắt lính, cướp đoạt của cải, lấy chiến tranh nuôi chiến tranh, dùng người Việt đánh người Việt. tại Bến Tre, chúng khuyến khích tên Tây lai Leon Lroy (còn có tên Trần Chánh, người dân quen gọi Một On) đứng ra chiêu mộ thanh niên các họ đạo, thành lập các Tiểu đoàn Bảo an Thiên Chúa giáo (viết tắt là UMDC, mà người dân quen gọi là uống máu dân chúng bởi tính chất tàn bạo của chúng), đánh phá ác liệt vào vùng giải phóng, vùng căn cứ, gây cho phong trào cách mạng và nhân dân xứ Dừa nhiều khó khăn.

Trước tình thế đó, tháng 5/1949, Khu ủy Khu Trung Nam Bộ chỉ định Khu ủy viên Phạm Thái Bường trực tiếp làm Bí thư Tỉnh ủy Bến Tre, đồng thời phụ trách chỉ đạo hai tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh. Ông đã cùng Tỉnh ủy Bến Tre phát động phong trào nhân dân du kích chiến tranh kết hợp với địch ngụy vận, hạn chế sự đánh phá của các tiểu đoàn UMDC, từng bước chuyển thế phong trào.

Cuối năm 1949, nhà cách mạng Phạm Thái Bường được bổ sung vào Ban Thường vụ Khu Trung Nam Bộ phụ trách công tác Tổ chức, trực tiếp làm Trưởng Phân ban Khu ủy chỉ đạo vùng đất cù lao Vĩnh - Trà - Bến, đồng thời là đặc phái viên của Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Nam Bộ bên cạnh Ủy ban Kháng chiến Hành chánh ba tỉnh.

Từ giữa năm 1950, Tiểu đoàn 307 cùng các đơn vị chủ lực Khu 8, Khu 9 được lệnh rút về căn cứ Tháp Mười, rồi hành quân “xuyên Đông” về Chiến khu Đ tập trung phát triển bộ đội chủ lực miền. Nhân cơ hội này, thực dân Pháp ráo riết đẩy mạnh kế hoạch bình định đặc biệt. Từ Bến Tre, tên Một On (lúc này mang hàm đại tá) đưa bộ khung vượt sông Cổ Chiên sang, tiến hành gom quân bắt lính, hình thành tiếp các Tiểu đoàn UMDC, đánh phá các huyện từ Vũng Liêm, Càng Long xuống Cầu Ngang, Duyên Hải cùng lúc với các tiểu đoàn Bảo an Hòa Hảo từ Long Xuyên, Cần Thơ… triển khai dọc các huyện ven sông Hậu từ Trà Ôn, Cầu Kè xuống Tiểu Cần, Trà Cú. Tình hình hai tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh lâm vào thế khó khăn.

Trong bối cảnh đó, tháng 7/1951, Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Nam Bộ ban hành Nghị định sáp nhập hai tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh thành tỉnh Vĩnh Trà, lập huyện Duyên Hải thành huyện căn cứ và Thường vụ Khu ủy Phạm Thái Bường được chỉ định làm Bí thư Tỉnh ủy kiêm luôn nhiệm vụ chỉ đạo tỉnh Bến Tre. Dưới sự lãnh đạo của Ủy viên Ban Thường vụ Khu ủy Phạm Thái Bường, việc các đơn vị chủ lực rời khỏi chiến trường đồng bằng được dừng lại, mà tạm phân tán nhỏ ở cấp trung đội hoặc đại đội đưa về phối thuộc vào các huyện đội, xã đội làm nòng cốt cho phong trào nhân dân du kích chiến tranh phát triển rộng khắp địa bàn Vĩnh Trà. Trong khi đó, các tiểu đoàn UMDC, Bảo an Hòa Hảo… buộc phải chia nhỏ ra, đóng đồn mạng nhện, theo phương thức “vế dầu loang”, tức phải lui về thế phòng thủ, không còn hung hăng hành quân lấn chiếm như trước.

Với tư cách Trưởng Phân ban Khu ủy và đặc phái viên của Ủy ban Hành chánh Kháng chiến Nam Bộ chỉ đạo địa bàn, nhà cách mạng Phạm Thái Bường rất quan tâm tạo mối liên kết, hỗ trợ lẫn nhau một cách chặt chẽ giữa Tỉnh ủy Vĩnh Trà (trước đó là hai Tỉnh ủy Vĩnh Long, Trà Vinh) với Tỉnh ủy Bến Tre, giữa các Huyện ủy, tổ chức Đảng và phong trào quần chúng cách mạng các xã nằm đối diện nhau hai bên sông Cổ Chiên, phá vỡ thế chia cắt bởi sông nước cũng như âm mưu “chia để trị” của kẻ thù. Từ đó, hình thành sức mạnh liên kết vững vàng giúp cho địa bàn Vĩnh- Trà - Bến vượt qua mọi khó khăn thách thức, vươn lên cùng cả nước giành thắng lợi cuối cùng trong cuộc kháng chiến chín năm chống thực dân Pháp xâm lược.

Cũng từ thực tế sự đoàn kết, liên kết địa bàn đó đã tạo tiền lệ để khi bước vào giai đoạn 06 năm chính trị (1954 - 1960), trước các chiến dịch tố cộng, diệt cộng đẫm máu của chính quyền Ngô Đình Diệm, rất nhiều cán bộ, đảng viên các xã thuộc huyện Mỏ Cày, Thạnh Phú (Bến Tre), Vũng Liêm (Vĩnh Long), Càng Long, Châu Thành, Cầu Ngang (Trà Vinh) lánh sang bên kia sông, bổ sung vào đội ngũ chiến đấu của nhau hoặc tạm thời nằm im, sống trong sự che chở, đùm bọc, cưu mang của quần chúng nhân dân tại chỗ đợi ngày trở về phục hồi lực lượng. Chính vì vậy, không có gì ngạc nhiên khi tất cả các xã dọc hai bên sông Cổ Chiên thuộc ba tỉnh Vĩnh - Trà - Bến đều là nhửng đơn vị có phong trào quần chúng cách mạng phát triển mạnh, có nhiều cống hiến cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc và hầu hết trong số đóm đều được tuyên dương danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.

Trường THPT Phạm Thái Bường, thành phố Trà Vinh. Ảnh: NGỌC XOÀN

Sinh trưởng trên quê hương Càng Long, trưởng thành từ Phong trào Dân chủ (1936 - 1939) tỉnh Trà Vinh, trong suốt giai đoạn tiền khởi nghĩa và trong cuộc kháng chiến chín năm chống thực dân Pháp, nhà cách mạng Phạm Thái Bường đã có những công lao, cống hiến to lớn cho vùng đất cù lao Vĩnh - Trà - Bến. Trong cuộc kháng chiến 21 năm sau đó, nhà cách mạng Phạm Thái Bường đảm trách nhiều nhiệm vụ quan trọng như Xứ ủy viên Xứ ủy Nam Bộ, Bí thư Liên Tỉnh ủy miền Tây (tiền thân của khu Trung Nam Bộ và khu Tây Nam Bộ giai đoạn 1961 - 1975) (giai đoạn 1945 - 1954, ranh giới giữa Khu 8 và Khu 9 là Sông Hậu. Giai đoạn 1954 - 1960 nhập lại thành Liên Tỉnh ủy miền Tây. Giai đoạn 1961-1975 tách ra thành Khu 8 và Khu 9 nhưng ranh giới là sông Cổ Chiên), Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa III), Ủy viên Ban Thường vụ Trung ương cục miền Nam, Trưởng Ban An ninh miền…

Ông từ trần sau một cơn bạo bệnh tại căn cứ Trung ương cục miền Nam năm 1974, ở tuổi 59. Hiện nay, tại thành phố Vĩnh Long, thành phố Trà Vinh, thành phố Hồ Chí Minh, huyện Nhơn Trạch (Đồng Nai), huyện Càng Long (Trà Vinh)… đều có những tuyến phố quan trọng mang tên Phạm Thái Bường.

Không bao lâu nữa, ba tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh, Bến Tre sẽ về chung một nhà cũng là thời điểm kỷ niệm 110 năm ngày sinh nhà cách mạng Phạm Thái Bường (1915 - 2025). Cùng thành tâm tưởng nhớ một nhân vật lịch sử đã dành trọn tâm huyết cố kết bền chặt hơn vùng đất cù lao Vĩnh - Trà - Bến tươi đẹp!

TRẦN DŨNG