Tiến tới xã hội nhân văn, pháp quyền hiện đại: Cần một lộ trình thận trọng nhưng kiên quyết trong việc loại bỏ án tử hình

Chiều ngày 27/5, tại phiên thảo luận về Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự trong khuôn khổ chương trình kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, đại biểu Thạch Phước Bình, Tỉnh ủy viên, Phó trưởng đoàn chuyên trách đoàn đại biểu Quốc hội đơn vị tỉnh Trà Vinh, đã có bài phát biểu, đề xuất Quốc hội thảo luận và thống nhất một lộ trình cụ thể để giảm và tiến tới loại bỏ án tử hình trong hệ thống pháp luật hình sự của nước ta.

Quốc hội thảo luận ở hội trường về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự sáng ngày 27/5. Ảnh: media.quochoi.vn

Theo đại biểu, Hiến pháp Việt Nam năm 2013 tại Điều 19 khẳng định rõ: “Mọi người có quyền sống. Tính mạng con người được pháp luật bảo hộ.” Đó là nguyên tắc tối thượng, là giới hạn cuối cùng của quyền lực nhà nước. Từ nền tảng đó, Bộ luật Hình sự cần được sửa đổi theo hướng giảm dần sự hiện diện của án tử hình- hình phạt không thể khắc phục nếu xảy ra sai lầm.

Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự đang đề xuất bãi bỏ tử hình đối với 8 trong số 18 tội danh hiện hành. Trong đó bao gồm các tội như: tham ô, nhận hối lộ, gián điệp, vận chuyển ma túy, sản xuất hàng giả là thuốc, phá hoại hòa bình... Đây đều là các hành vi tuy nghiêm trọng nhưng không trực tiếp tước đoạt mạng sống con người, do đó không đáp ứng tiêu chí “tội nghiêm trọng nhất” theo Điều 6 Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị (ICCPR) mà Việt Nam đã cam kết thực thi từ năm 1982. Các tòa án quốc tế, tổ chức nhân quyền và án lệ điển hình từ Canada, châu Âu đều thống nhất rằng: các tội kinh tế, ma túy, an ninh phi bạo lực không nên bị xử tử hình. Bởi ngoài lý do nhân đạo, còn vì các hệ quả pháp lý quốc tế như khó khăn trong dẫn độ, không phù hợp với xu thế hợp tác tư pháp hiện đại.

Đại biểu Thạch Phước Bình thảo luận ở hội trường về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự sáng ngày 27/5. Ảnh: media.quochoi.vn

Theo đại biểu Thạch Phước Bình, sau khi loại bỏ tử hình đối với 08 tội danh có hình phạt tử hình nêu trên thì trong hệ thống hình sự hiện hành, Bộ luật Hình sự còn 10 tội danh quy định hình phạt cao nhất là tử hình, thuộc các nhóm hành vi phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Các tội này có thể được phân loại thành 03 nhóm lớn như sau: Thứ nhất, nhóm tội xâm phạm an ninh quốc gia, gồm các tội: Phản bội Tổ quốc (Điều 108), Bạo loạn (Điều 112) và Khủng bố nhằm chống chính quyền nhân dân (Điều 113). Đây là các hành vi đe dọa trực tiếp đến nền tảng chính trị, sự tồn vong của chế độ. Thứ hai, nhóm tội xâm phạm tính mạng, nhân phẩm, sức khỏe của con người, gồm: Giết người (Điều 123) và Hiếp dâm người dưới 16 tuổi (Điều 142). Đây là các tội xâm hại trực tiếp đến quyền sống và quyền bất khả xâm phạm về thân thể - nhân phẩm. Thứ ba, nhóm tội về ma túy, khủng bố và tội phạm quốc tế, bao gồm: Sản xuất trái phép chất ma túy (Điều 248), Mua bán trái phép chất ma túy (Điều 251), Khủng bố (Điều 299), Tội chống loài người (Điều 422) và Tội phạm chiến tranh (Điều 423).

Tuy nhiên, với xu hướng nhân đạo hóa hình phạt và phù hợp với thông lệ quốc tế, đại biểu Thạch Phước Bình đề xuất lộ trình loại bỏ hình phạt tử hình cần được triển khai theo 03 giai đoạn cụ thể, có phân hóa theo bản chất và mức độ nguy hiểm của từng nhóm tội để đi đến một hệ thống pháp luật hiện đại, phù hợp với thực tiễn thi hành, năng lực kiểm soát tư pháp, và yêu cầu cải cách dài hạn:

Giai đoạn 1: Loại bỏ án tử hình đối với các tội phi bạo lực hoặc có khả năng kiểm soát cao. Trong giai đoạn này, đề xuất loại bỏ tử hình đối với các tội: Sản xuất trái phép chất ma túy (Điều 248) và Mua bán trái phép chất ma túy (Điều 251) vì hai tội này cho phép phân hóa rõ vai trò chủ mưu, người thực hành, đồng phạm và có thể kiểm soát tốt bằng khung hình phạt tù chung thân không giảm án. Tội phạm chiến tranh (Điều 423) do hầu như không xuất hiện trong thực tiễn thời bình, thường mang tính hình thức hoặc thuộc phạm vi xử lý của luật pháp quốc tế.

Giai đoạn 2: Giữ tử hình như một khung hình phạt danh nghĩa nhưng không thi hành trên thực tế. Giai đoạn này áp dụng với các tội danh mang yếu tố chính trị- an ninh nhưng có thể xét đến khả năng không tái phạm nếu bị cách ly lâu dài. Phản bội Tổ quốc (Điều 108), Bạo loạn (Điều 112) và Khủng bố nhằm chống chính quyền nhân dân (Điều 113) có thể chuyển thành án tù chung thân tuyệt đối, không giảm án, đảm bảo tính nghiêm minh nhưng không cần xử tử, phù hợp với tinh thần khoan dung có kiểm soát. Điều này giúp duy trì tính biểu tượng của pháp luật đối với tội phản nghịch, nhưng không vi phạm xu thế quốc tế về nhân quyền.

Quốc hội thảo luận ở hội trường về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự. Ảnh: media.quochoi.vn

Giai đoạn 3: Bãi bỏ toàn diện án tử hình, thay thế bằng hệ thống hình phạt cách ly suốt đời có điều kiện giám sát nghiêm ngặt. Ở giai đoạn này, những tội hiện vẫn được xem là đặc biệt nghiêm trọng nhất cũng có thể loại bỏ tử hình: Giết người (Điều 123) và Hiếp dâm người dưới 16 tuổi (Điều 142): có thể thay thế bằng hình phạt tù chung thân không ân xá, gắn với cơ chế giám sát chặt chẽ, điều kiện xét đặc xá nghiêm ngặt hơn. Khủng bố gây nguy hiểm cho cộng đồng (Điều 299) cũng có thể được chuyển sang hình phạt cách ly vĩnh viễn mà không cần xử tử, tương thích với luật nhân đạo quốc tế. Chống loài người (Điều 422): nên để Tòa án Hình sự quốc tế xét xử theo thẩm quyền chung, không cần giữ hình phạt tử hình trong hệ thống luật nội địa.

Đại biểu cho rằng, việc phân loại theo nhóm tội phạm kết hợp với lộ trình loại bỏ dần hình phạt tử hình không chỉ là bước đi đúng đắn về mặt chính sách hình sự, mà còn đảm bảo được sự nghiêm minh của pháp luật, tính nhân đạo của hệ thống tư pháp, và cam kết của Việt Nam đối với các chuẩn mực nhân quyền quốc tế. Đây là cách tiếp cận cân bằng - từ thận trọng đến dứt khoát - giúp quá trình cải cách pháp luật hình sự diễn ra có định hướng, có trật tự và có khả năng tạo được sự đồng thuận cao trong xã hội.

Mặt khác, theo đại biểu, hệ quả tích cực của việc loại bỏ án tử hình bao gồm: giảm thiểu rủi ro oan sai, đặc biệt trong bối cảnh chất lượng điều tra, truy tố tại một số địa phương còn hạn chế. Tăng hiệu quả hợp tác tư pháp quốc tế, nhất là trong dẫn độ tội phạm xuyên quốc gia- khi nhiều nước từ chối bàn giao nếu nước nhận có hình phạt tử hình. Thể hiện vai trò nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa: Không dựa trên trừng phạt tối đa mà hướng đến cải tạo, phục hồi và phát triển con người.

“Việc giảm và tiến tới loại bỏ hình phạt tử hình không đồng nghĩa với sự nương tay đối với tội phạm. Đó là sự thay đổi phương pháp - từ trả đũa sang cải tạo; từ cưỡng chế tối đa sang quản trị công bằng. Đó là cách tiếp cận đúng đắn của một quốc gia hiện đại, thượng tôn pháp luật và nhân văn. Với lập luận vững chắc về pháp lý, nhân quyền, thực tiễn và đạo lý, việc xây dựng lộ trình ba giai đoạn để loại bỏ tử hình với 10 tội danh còn lại là cần thiết, khả thi và phù hợp với xu thế phát triển bền vững của pháp luật Việt Nam” - đại biểu Thạch Phước Bình nhấn mạnh.

Báo Trà Vinh Online